Əziz oxucular!
Şəxsi arxivimi axtararkən Masallıdan yazlan bir məqalənin şahidi oldum. Bu, o vaxtlar Az'rbaycan KP MK-nın və digər ali dövlət idarələrinin orqanı olan"Vışka"(rus dilində) qəzetinin 24 iyul 1970-ci il tarixli nömrəsində həmyerlimiz Mirkazım Aslanlı (Sarəng) haqqinda " HƏKİM, ŞAİR, BƏSTƏKAR" adlı material cap etmişdir.
Qeyd edirəm ki, yazıda o, " Mirkazım" kimi yox, səhvən "Kazım" kimi göstərilir.
Ümumrusiya Azərbaycanlıları Konqresinin (ÜAK) və Rusiya Azərbaycanlı Gənclər Təşkilatı (RAGT) Murmansk regional şöbəsinin mətbuat katibi,
region hökuməti yanında Millətlərə dair işlər üzrə Məsləhət Şurasının üzvü, Azərbaycan və Rusiya Jurnalistlər İttifaqlarının üzvü ƏLİHÜSEYN ŞÜKÜROVUN verdiyi xəbərə görə Masallının görkəmli şəxslərindən biri olan Mirkazım Aslanlı (Sarəng) haqqında ən çox məqalələr və kitablar yazan, onu tədqiq edən həmyerlimiz, yazıçı - jurnalıst Nurəddin Ədiloğlu (Muğanlı) olmuşdur.
Oxuculara maraqlı olsun deyə həmin yazını olduğu kimi təqdim edirəm:
"HƏKİM, ŞAİR, BƏSTƏKAR
Onun ev otağında böyük kitabxana-poeziya-Nizami, Füzuli, Vurğun, Müşfiq, dramaturgiya- Cabbarlı Cavid, ayrı-ayrı qalaqlarda Üzeyir Hacıbəyovun, Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun əsərlərinin partiturası. Tibbi ədəbiyyat- Əbusinedan müasirlərimizə qədər.
Kazım müəllimlə üzbəüz oturmuşuq. Onun önündə, masa üzərində skripka, səpələnmiş not yazıları və əlyazması halında şeir vərəqləri.
Baxışları düşüncə dolu olan bu adam kimdir? Mən onun haqqındakı hekayəmə nədən başlayım?
Orta məktəbi o Masallı da bitirib, əvvəlcə Zaqatala kənd təsərüfatı tenikomuna, sonra isə Girovabad kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdur. Bundan sonra Zaqatalada oxuduğu texnikomda müəllim olmuşdur..
Bütün bu müddət ərzində Kazım Aslanlı musiqi və poeziya ilə maraqlanmışdır. Müsamirələrdə öz şeirləri ilə çıxış etmiş, skripka çalmışdır.
Birdən... tibb institutu. Onu bura gəlməyə nə məcbur etmişdi?
- Çətin sualdır,- Kazım, müəllim gülümsəyir, heç özümdə bilmirəm nə üçün tibb işçisi olmağı qərar aldım. Ancaq etiraf edim ki, buna indi heç də heyfelənmirəm.
Kazım Aslanlı tibb institutunda oxuyarkən tələbə ansambılına rəhbərlik etmiş, şeir yazmağı davam etdirmiş və musiqi bəstələmişdir. Bu zaman onu daha bir şey maraqlandırmışdır.- o xalq mahnılarını toplamağa başlamışdır. K.Aslanlı o zaman Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında Bülbül tərəfindən rəhbərlik edilən 50 xalq mahnısını təqdim etmişdir. Hələ tələbəlik illərindən Kazım Aslanlı alim Əlövsət Quliyev, Süleyman Ələsgərov ilə dost olmuşdur.
- "Arşın mal alan" da Əsgərin kupletlərini xatırlayırmısınızmı:
"Halal olsun Süleyman, öyrədib məni yola saldın".
Mən onları öz adımdan Süleyman Əsgərovun ünvanına aid edirəm.
Süleymanın məsləhəti ilə Kazım, Üzeyir Hacıbəyov ilə tanış oldu. O, hərarətlə qarşılandı. Üzeyir bəy cavan həkimə konservatoriyanın həkim məntəqəsində işləməyi məsləhət gördü.
- İşləyirsiniz və eyni zamanda bəstəkarlıq şöbəsini də oxuyarsınız...
Kazım 4 il Hacıbəyovun yanında oxudu və indi o çağları böyük məhəbbətlə və iftixarla xatırlayır.
- O keniş qəlbə malik böyük bir ustad idi. Onun musiqisində olan bu qədər hərarət əbəs deyil, - Kazım müəllimin əli istər-istəməz skripkaya uzandı,- qoy ondan bir şey çalım.
Otağa "Koroğlu"nun tanış rəqs musiqisi doldu.
Axrıncı akkordlar. Kazım müəllim skripkanı dizi üstə qoyaraq fikirə dalır. Çalışıram ki, onun nə barədə düşündüyünü təyin edə bilim. Bəlkə öz müəllimini xatırlayır, bəlkə onun gözləri önündən doğma Azərbaycanın gözəllikləri keçir. Musiqi ona özünün şeirlərini çatırladır. və onları yaddaşında götür-qoy edir. Bəlkə də gözləri önündə doğma Masallı- yam-yaşıl meşələr, lalə və nərgizlərlə dolu çəmənliklər, yüksək dağlardan axıb gələn gümüş çaylar, onun təşəbbüsü ilə yaranan isti-su kurortu calnanır.
..20 il tədqiqat-müşahidə işləri, Masallı isti sularının müalicəvi xüsusiyyəti haqqında onlarca elmi məqalələr, "Masallı institutunun poliartitlərə təsiri" mövzusunda 1955-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiəsi və sonra...
İndi Kazım müəllim N.Nərimanov adına Dövlət Tibb institutunun fizioterapiya və kurortologiya kilinikasında dosent vəzifəsində işləyir.
Təbii olaraq o tez-tez doğma Masallıda qonaq olur, elmi işə ilə əlaqədər isti su kurortuna gedir. Onun əməlləri bəhrə verir, fərəhlə qeyd edir ki, indi burada hər il minlərlə xəstə müalicə olunur. Masallıda müşahidələrini davam etdirməkdə olan Kazım müəllim isti suda yeni müalicə mənbələri kəşf etmişdir. Öz doktorluq dissertasiyasını da məhz bu mineral suların bir sıra xəstəliklərdə müalicəvi əhəmiyyətinə həsr etmişdir...
Mən ondan həyəcanlanmış halda ayrıldım - elə adamlar da olur:
- Həkim, şair, bəstəkar: yol boyu məni onun çaldığı günəş və həyat dolu musiqinin xoş sədaları müşaiət edir.
Q.Qarayev. "Vışka" qəzeti, 24 iyul 1970-ci il".
Qed edək ki, q eyri-adi istedada malik olan bu insan 12 dildə yazıb oxumağı bacarırdı.
1912-ci ildə Masallının gözəl, dilbər guşələrindən biri olan İsi kəndində dünyaya göz açmışdır. Uşaq ikən atasını itirmiş Mirkazım Aslanlı məhrumiyyətlərlə dolu həyat yaşamışdır.
Çoxsahəli biliyə malik olan bu dahi şəxsiyyət – Lənkəran Pedaqoji və Zaqatala Kənd Təsərrüfatı Texnikumlarını (1928-1930-cu illər) Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu (1935-ci il) Tibb İnstitutunu, Dövlət Konservatoriyasını bitirmişdir.
Zaqatala Kənd Təsərrüfatı texnikumunda müəllimlik etmiş, Tibb İnstitutunda alimlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək tibb elmləri elmi dərəcəsini almış, neçə-neçə elmi əsərlərin və tərcümələrin müəllifi olmuş, tanınmış səhiyyə təşkilatçısı olamqla yanaşı Tibb İnstitutunda tələbə xalq çalğı alətləri ansamblına, "Çeşmə" ədəbi birliyinə rəhbərlik etmişdir.
Musiqi bəstələmək, şeir-qəzəllər yazmaqla yanaşı Mirkazım Aslanlı Azərbaycanın rayonlarını qarış-qarış gəzərək xalq mahnılarını, folklor musiqiləri, bayatı və rəvayətləri toplamış və bu materialları Dövlət Konservatoriyasına təhvil vermişdir.
Öz dövrünün tanınmış simaları ilə dostluq əlaqəsi quran Sarəng, görkəmli alim Əlövsət Quliyev, tanınmış bəstəkarlar Üzeyir Hacıbəyli, İbrahim Topçubaşov, Süleyman Ələsgərov və başqaları ilə yaxın münasibətdə olmuşdur. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli ilə tanışlığında Süleyman Ələsgərovun xüsusi rolu vardır. Belə ki, Mİrkazımın fitri istedadına heyran olan Üzeyir bəy öz şəxsi fortepianosunu ona hədiyyə etmiş və bəstəkarın köməkliyi ilə o, Dövlət Konservatoriyasında təhsil almışdır.
O, Konservatoriyada vokal və skripkada çalmağı öyrənib. Damarlarında türk qanı axan Mirkazım milli ruhda böyüdüyü üçün kamança alətində də ifa etməyi bacarmışdır. Sarəngin özünəməxsus dəsti-xəttinin gələcəkdə kamança ifaçıların yetişməsində böyük rolu olmuşdur. Xalq artisti, görkəmli kamança ustası Habil Əliyev də məhz bu insanın ifasını dinləmiş və ondan bəhrələnmişdir.
Mirkazımın ifasında skripkada çaldığı "Zaqatala lövhələri", "Dəmbəlov şikəstəsi", "Sarı bülbül", "İntizar" fantaziyaları və bir neçə musiqi nümələri Azərbaycan Radiosunun qızıl fondunda saxlanılır.
Ölümündən sonra Sarəngin arxivindən bir çox dəyərli əsərlər tapılmışdır. "Tomris" tarixi mənzum dramı, 2-3 poeması, elmi məqalələri, musiqiyə dair elmi əsərləri, fars və ingilis dilindən tərcümələri miras qalmışdır. Onun həmçinin, "Qəhraman qız", "Şirvan gözəli", "Oxu mənə nazlı gözəl", "Misirli qız" mahnılarını görkəmli xanəndələrimiz Fatma Mehrəliyeva, Töhvə Əliyeva ifa etmişdir.
1968-ci ildə Şərq musiqisini nota almaq üçün 1/4 səslər barədə elmi iş yazmış, həmin səslərə uyğun pianonun sxemini də işləyib hazırlamışdır. Lakin Mirkazım Aslanlının bu zəhməti uğursuzluqla nəticələnmişdir.
Masallıdakı İstisu adlanan bulağın müalicəvi əhəmiyyətli olduğunu ilk dəfə Sarəng ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmışdır. Bu mövzuda daha sonra dissertasiya üzərində işləmiş, bu ərazinin perspektivli olduğunu elmi əsaslarla sübut etmişdir.
Masallıda həmçinin kurort şəhəri salmaq və ona "Gülüstan" adı vermək istəmişdir. Lakin bu işdə ciddi maneələrə rast gəlir və ona paxıllıq edən insanlar Mirkazımın bu arzusunun həyata keçməsinin qarşısını alırlar. Bütün bu haqsızlıqları görən
Sarəng belə yazır:
Sarəng, rəqiblərin qüvvətli çıxdı,
Sən tikən sarayı dostların yıxdı.
Mirkazım Aslanlının (Sarəng) "ANANIN DƏFNİ" məşhur şeirini "MÖVQE"nin oxucukarına təqdim edirəm:
(ixtisarla)
Yatır yatağında bir ana xəstə,
Gözləri yoldadır, qulağı səsdə.
Bayırdan gələndə bir ayaq səsi,
Ananın dayanır bir an nəfəsi.
Fəqət qəlbi yenə aramla vurur,
Ana intizarla oturur, durur...
... Onun dörd oxumuş oğlu, qızı var,
Yaşarlar anadan kənar, bəxtiyar.
Oğlu mühəndisdir, qızları həkim,
Ona qibtə edir bu eldə hər kim...
... Ana can üstədir, gəlmədilər ah,
Övladın ürəyi nə daşmış, Allah:
- Nə böyük qəm-qüssə varmış önümdə,
Ölüm yatağında, bu son günümdə
Nə qızlarım gəlib qapımı açdı,
Nə oğlum yetişib, evə nur saçdı!
Ana bu həsrətlə daldı xəyala,
Yanında bir qarı yandı bu hala.
Anaya bir damla sərin su verdi,
Sərin su elə bil, son yuxu verdi.
Bu qoca dünyanı ana tərk etdi,
Yadların çiynində məzara getdi.
...Bu payız gününün qurub çağında,
Ananın tək oğlu gül qucağında
Xanımıynan qoşa çıxırdı bağdan,
Onları qapıda xaldı bağban.
Dedi: - O tabutda gedən cənazə,
Könülləri bürüyən ötən cənazə
Sizin ananızdır möhtərəm cənab!
Mühəndis duruxdu, vermədi cavab.
Bərk çaşdı başını qaldıran zaman,
Gördü cənzani, oldu pərişan...
Bu an qucağından güllər töküldü,
Gözəl xanımısa bu hala güldü.
Mühəndis hönkürüb, yaman ağladı,
Ürəyi bir anda yanıb, çağladı.
Mənim də gözlərim doldu bu dəmdə,
Dondu önümdəki kağız, qələm də...
...Ellər saxlamadı yoldan tabutu,
Getdi çiyinlərində o qara qutu.
Hamı gəlib çatdı qəbristanlığa,
Ürəklər qovuşdu pərişanlığa.
Daha yer qalmadı bir intizara,
Ananı qoydular soyuq məzara.
Sonra da önündə töküb göz yaşı,
Yadlar məzarına qoydu baş daşı...
Ey mənim şeirimi qəmlə oxuyan,
Eşqimi, arzumu, hissimi duyan
Neçin aramızda belə övladlar,
Belə qəlbidaşlar az olsa da var.
Hərdən qəzəblənib dərin hiddətlə
İnsanlıq adına hədsiz nifrətlə
Deyilən sözləri eşidirik biz,
Az qala alışa ürəklərimiz:
Dünən məhkəmədə olub möcüzə,
Anayla övladı durub üz-üzə,
Anaya təqaüd kəsib məhkəmə,
Qərarı car çəkib bütün aləmə.
...Ey gözümün nuru, əzizim övlad,
Ataya biganə, anaya ya da.
Budurmu mərifət, budurmu hörmət
Səni böyüdənə ülvi məhəbbət?!
...Sarənk, bu şeirin qoy nəsihət!
Qayğısız kömlərə bir ibrət olsun!