Aparılan son araşdırmalar hələ də ölkədə qiymətləndirmə ilə bağlı problemlərin davam etdiyini göstərir. Bundan isə daha çox sadə vətəndaşlar əziyyət çəkir. Məsələn, banklar adi ipoteka kreditləşməsində girov kimi qoyulan mənzilin ən yaxşı halda real dəyərinin yarııs qədər vəsait ayıromağa razılıq verirlər.

Müşahidələr göstərir ki, ölkə vətəndaşları nadir hallarda onlara lazım olan qədər ipoteka krediti götürə bilir. Alqı-satqı predmeti olan və ya girov qoyulan mənzillər bazar qiymətinə nisbətən həddindən çox aşağı qiymətləndirilir. Bu isə son nəticədə vətəndaşa istədiyindən az kredit ayrılması və ilkin ödəniş tələbinin 40-50%-ə çatması ilə nəticələnir. Halbuki ipoteka kreditləşməsinin şərtlərinə görə, vətəndaş aldığı evin dəyərinin 20%-ni əvvəlcədən ödəməlidir. Güzəştli ipoteka kreditlərində isə bu tələb 15%-dir.

Girov predmeti olan əmlakın real dəyərindən dəfələrlə aşağı qiymətləndirilməsi halları başqa sahələrdə də var. Məsələn, qızıl-zinət əşyalarını bankda girov qoyub pul, yaxud lombard krediti götürmək istəyənlər ən yaxşı halda həmin əşyaların bazar dəyərinin üçdə biri qədər vəsait əldə edir. Halbuki, kreditin ödənilməsi gecikdiriləndə, yaxud ümumiyyətlə, qaytarılmayanda bank müsadirə etdiyi qiymətli əşyaların satışı hesabına nəinki vətəndaşın borcunu bağlayır, bəzən hətta əlavə gəlir də əldə edir. İtirən isə təbii ki, vətəndaşdır. Eyni sözü biznes kreditləri haqqında da demək olar. Hesab olunur ki, məsələnin birdəfəlik həlli üçün "Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında" qanun yenilənməlidir.

Xatırladaq ki, ölkəmizdə 1998-ci ildən etibarən "Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında" qanun qüvvədədir. Bu qanuna əsasən, ölkədə qiymətləndirmə işini yalnız müstəqil qiymətləndirici təşkilatlar aparmalıdır. Burada məqsəd əhalinin əmlakının qiymətləndirilməsinin düzgün, heç bir bankın marağını müdafiə etmədən aparılmasıdır. Lakin bu sahədə bəzən pozuntular aşkarlanır - insanların kredit üçün banklara qoyduqları girov mövcud bazar qiymətindən kəskin fərqli şəkildə qiymətləndirilir.

"Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında" qanun artıq müasir dövrün tələblərinə cavab vermir. Rusiyada bu qanun Azərbaycandan 8 ay sonra qəbul edilib. Buna baxmayaraq, qonşu ölkədə bu qanuna 14 dəfə əsaslı dəyişikliklər edilib. Azərbaycanda isə bu qanunun qəbulundan 15 il keçir. Bu müddət ərzində tələb və təkliflərin dəyişilməsinə baxmayaraq, qanunda heç bir dəyişiklik edilməyib.

Hələ ötən ildən belə məlumatlar gəzir ki, Milli Məclisdə "Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında" qanuna dəyişiklik ediləcək. Lakin indiyə qədər parlament bu istiqamətdə heç bir addım atmayıb. Qeyd olunduğu kimi əmlakın və torpağın qiymətləndirilməsini əhatə edən mövcud qanunda bir sıra boşluqlar var. Ekspertlər qiymətləndirmə ilə bağlı yeni meyarların qəbulu zamanı Ukrayna modelindən istifadəni məqsədəuyğun hesab edir. Ukraynada əmlakın və torpağın özəlləşdirilməsi və satış prosesində istiqamətində bütün iri şəhərlərdə zonalar üzrə minimum qiymətlər müəyyən edilib. İstər dövlət, istərsə də özəl alıcı təşkilat qanunla müəyyən edilən minumlardan aşağı vəsait ödəyə bilməzlər. Azərbaycanda xüsusən Bakı və digər iri şəhərlərdə zonalar üzrə minimumların müəyyən edilməsi zəruri sayılır. Ukrayna modeli əmlak və torpaq sahiblərinin hüquqlarının qorunması, daha konkret ölçülən kompensasiyanın müəyyyən edilməsi baxımından da uğurludur. Bu model ölkəmizdə bankların qiymətləndirmə fırıldağına son qoyması üçün də ciddi əsas yarada bilər. Məsələ burasındadır ki, qiymətləndirməni bank ekspertləri özləri apardıqlarından girovu real dəyərindən çox aşağı qiymətləndirirlər.

Kommersiya banklarında isə ittihamlarla razılaşmır və bildirirlər ki, girov predmeti olan əmlakın qiymətləndirilməsində bank mütəxəssisləri ilə yanaşı, bu sahədə fəaliyyət göstərən və elə AQC-nin üzvü olan qiymətləndirmə təşkilatlarının xidmətindən istifadə olunur. Aydın məsələdir ki, əmlaka qoyulan qiymət onun bazar dəyəri qədər ola bilməz. Çünki bu məsələdə risk böyükdür. Çalışmaq lazımdır ki, kreditin ödənişində problem yarandığı halda, müsadirə ediləcək əmlak qısa zaman ərzində dərhal satılsın. Bir sözlə, banklar əmlakı bir qədər aşağı qiymətləndirməklə özlərini sığortalayır.

Əksər ekspertlər isə bu qənaətdədir ki, qiymətləndirmə sahəsində mövcud problemlər qanunvericilikdə olan boşluqlarla bağlıdır. Hesab olunur ki, Azərbaycanda qiymətləndirmə fəaliyyətinin qanunvericilik bazası lazımi səviyyədə təkmilləşdirildikdə, bu sahədə problemlər aradan qalxacaq və banklar heç bir əlavə şərt irəli sürmədən qiymətləndirmə şirkətlərinin tərtib etdiyi aktlara uyğun hərəkət etməli olacaq.

Onu da bildirək ki, Azərbaycanda əmlakın qiymətləndirilməsi üçün Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi müvafiq standart qəbul etsə də, onun tətbiqi məcburi xarakter daşımır. Buna görə də, kommersiya bankları standartlara uyğun işləyən qiymətləndirmə təşkilatları ilə əməkdaşlıq etməkdənsə, daha çox özlərinə sərf edən qurumlarla işbirliyinə üstünlük verir.