Strateji mövqeyi baxımından İraq və Misir kimi XX əsrdəki əhəmiyyətli ərəb təsirlərinin ortasında yerləşən Suriyaya uzun illər ərzində ərəb millətçiliyinin episentri kimi yanaşılıb. Bu, məhz Suriyada tarixdə ilk pan-ərəb milli partiyası olan "Bəəs"in yaradılması ilə bağlıdır. Ölkənin intellektuallarının və fəallarının pan-ərəb ideologiyasının populyarlaşmasındakı müstəsna xidmətləri də vurğulanmalıdır. O da vurğulanmalıdır ki, Suriyada hansı ideoloji və siyasi tendensiyaların uğur qazanmasından asılı olmayaraq, pan-ərəb meyli həmişə ümumərəb siyasi sisteminə təsir baxımından hakim rol oynayıb. Ərəb millətçiliyi adı altında çıxış etmiş inqilabi hərbi rejimlərlə özünün hakimiyyətini və üstünlüklərini saxlamağa çalışmış monarxiyalar arasında ötən əsrin 50-60-cı illərində yaşanmış "soyuq müharibə" mühiti belə əsas məfkurədə dəyişiklik yaratmaq gücündə olmamışdı.
Hazırda isə Yaxın Şərq regionundakı siyasətdə yeni "soyuq müharibə"nin əlamətləri nəzərə çarpır ki, proses daha çox Suriya uğrunda savaş xarakteriki daşımaqldadır. Ən başlıcası isə müharibə artıq ərəb dünyasının sərhədlərini aşmaqdadır. Diqqət yetirək, Səudiyyə Ərəbistanı ərəb olmayan İrana qarşı çıxır. Tam teokratik-klerikal struktura malik Fars körfəzi monarxiyaları öz ölkələrində mövcud olmayan demokratikliyi Suriyadan gözləyir və ali dəyərləri müdafiə adı altında müxalifətin qələbəsinə çalışırlar. Onlar Türkiyə ilə birgə hərəkət edirlər ki, burada ikincinin də ərəb olmadığını söyləmək lazımdır. Suriya lideri Bəşər Əsəd İrandan dəstək alır. O İrandan ki, daxilindəki siyasi sistemi özündə klerikallıqla yanaşı, nümayəndəli institutları da birləşdirir.
Siyasi analitiklərin bir qismi hesab edir ki, İranın yeni "soyuq müharibə"də iştirakı regionu dini (şiələr sünnilərə qarşı və ya əksinə) və etnik (farslar ərəblərə qarşı) fikir ayrılıqları ilə də baş-başa qoyub. Amma məlumdur ki, Tehran Əsədi dini deyil, strateji nöqteyi-nəzərdən dəstəkləyir. Suriya İslam Respublikasının ərəb dövlətləri içərisində yeganə sadiq müttəfiqidir. Dəməşqin sadiqliyi hətta 1980-1988-ci illərin dağıdıcı İran-İraq müharibəsi dönəmində də özünü göstərmişdi. Həmin vaxt körfəzin ərəb rejimləri İraqa təkcə siyasi dəstək verməmiş, eyni zamanda Səddam Hüseynin hərb maşınının gücünün artması üçün maliyyə köməklərini də əsirgəməmişdilər… Məsələyə digər yandan diqqət yetirsək, Suriya hələ ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq, İrandan Livan "Hizbullah"ına dəstək baxımından vacib dəhliz funksiyasını yerinə yetirir. Yeri gəlmişkən, bu günlərədək həmin dəstəkdək "Həmas" da faydalanıb.
Əlbəttə, münasibətlərin iqtisadi aspekti də zəruridir. Suriya İran üçün vacib iqtisadi çevrəni təşkil edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xüsusən də indi Tehranın və Dəməşqin ətraf aləmdən təcrid hala düşdüyü bir dönəmdə onların bir-birilərinə yaxınlıqları daha yüksək fazaya qədəm qoymaqdadır. Qeyd edək ki, hələ Suriyada üsyan başlamazdan öncə tərəflər arasında 10 milyard dollar dəyərinə malik saziş imzalanmışdı ki, həmin sənəddə yer alanlar gerçəkləşsəydi, İran qazının İraq, Suriya və Livandan keçməklə Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya nəqli mümkün ola bilərdi. Deməli, Suriyadakı qeyri-sabitlikdən və ən əsası qeyri-müəyyənlik mühitindən köhnə qitə əziyyət çəkir.
Bundan başqa İran Əsəd Suriyasını özünün bölgədəki iki düşmənindən biri olan İsrailə (digəri Səudiyyə Ərəbistanı) qarşı cəbhənin bir hissəsi kimi görür. Ərəb ölkələrindəki, məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı və İordaniyadakı avtoritar sünni rejimləri Tehranın Dəməşqə dəstəyinə dini don geydirərək bildirirlər ki, birinci Suriya ələvilərini dəstəkləməklə Yaxın Şərqdə şiələrin ağalığına nail olmaq istəyir. Əslində bu təbliğatı İranın siyasətinə aid etmək o qədər də məntiqi deyil. Çünki sünnilər kimi elə şiələrin əksəriyyəti ələviləri dönük qələmə verərək müsəlmanlıqdan uzaq sayırlar. Ancaq təriqət baxımından söylənilənlər bəzi məqamlarda özünü doğruldur. Məsələn, hazırda İran İraqın şiələrin hakim mövqeyə yiyələndiyi hökuməti ilə sıx əlaqələrə malikdir. "Hizbullah"ın fəliyyəti ona maliyyə və hərbi dəstək verən Tehrandan asılıdır.
Deməli, İran İraq və "Hizbullah"la bağlı siyasətində dini təriqət təsəvvürlərinə yer verir. Amma qismən. Çünki strateji anlamda da Tehrana Bağdadda özünə dost hakimiyyətin mövcudluğu hava-su kimi lazımdır. İraqla XX əsrdə baş vermiş müharibənin XXI əsrdə təkrarlanması İslam Respublikasını çətin vəziyyətə sala bilər. Bu mənada Səddamın devrilməsindən sonra ölkədə şiələrin mövqeyinin güclənməsi İran üçün mühüm təhlükəsizlik təminatıdır. Hazırda İraqdakı bütün şiə partiyaları Tehrana hörmətlə yanaşırlar. Onların liderləri İranda həm təhsil, həm Səddamdan qaçmaq üçün sığınacaq, həm də ümumən qayğılı münasibət görüblər. "Hizbullah"a gəldikdə isə, Tehranın Livanla münasibətlərində də strateji məntiq var. "Hizbullah" ərəb dünyasında İsrailə qarşı çıxması mümkün olan yeganə qüvvədir. 2006-cı ilin hadisələrin yada salaq - həmin vaxt Livana hücum çəkən İsrail qüvvələri ağır məğlubiyyətə uğradılmışdılar. İndinin "Hizbullah"ı həmçinin hərbi potensial nöqteyi-nəzərdən İsrail və ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə hücum edəcəyi təqdirdə onların arxasında cəbhə yaratmaq imkanına malik real qüvvədir.
Səudiyyə Ərəbistanının isə Əsədə qarşı mübarizəsində başlıca ideya sünnilik, daha doğrusu şiə İranının təsirini azaltmaqdır. Rəsmi Ər-Riyad hesab edir ki, Tehranın Suriya bataqlığında ilişib qalması onun körfəzdəki mövqeyini zəiflədəcək. Müvafiq olaraq ərazinin digər krallıqları özlərinin legitimliklərini və uzunömürlülüklərini saxlayacaqlar. Əks halda tutalım, Bəhreyndəki üsyan yada düşür. Üsyanın İran tərəfindən planlaşdırıldığı deyilirdi. Buna görə də Səudiyyə Ərəbistanı birbaşa hərbi yardım göstərərək hərəkatın yatırılmasında iştirak etdi.
Hazırda Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər Suriya müxalifətinə fəal dəstək verir. Bu ölkələr Azad Suriya Ordusunu silah-sursatla təmin edirlər və məhz belə bir köməyin mövcudluğu Suriya münaqişəsini tammiqyaslı vətəndaş müharibəsinə çevirib. Konkfliktə bir tərəfdən Türkiyənin, digər yandan isə İranın qarışması isə ona regional problem statusu qazandırıb. Əlbəttə, söhbət daha çox məsələnin daxili-regional müstəvidən çıxaraq qlobal miqyas almasından gedir. Çünki Bəşər Əsəd rejiminə Rusiyanın, Suriya müxalifətinə isə ABŞ-ın kömək göstərdiyi məlumdur.
Ancaq Moskva özünün Əsədə sadiqliyinin sonsuz olmadığına işarə edib. Bununla bağlı səslənmiş rəsmi fikirlərə söykənən bəzi ekspertlərin versiyalarına görə, əslində Kreml heç də Əsədi dəstəkləmək niyyətində deyil. Əsas məqsəd regionda sabitliyin qorunub saxlanılmasıdır ki, Rusiya məhz sabit vəziyyətin özünə sərfəli şərtlərinin formalaşmasına can atır. Belədə əlbəttə, Moskva üçün Əsəd faktorunun önəmsizliyinin düşünülməsi mümkündür. Amma Kreml başlıca marağını Qərbin Liviya sayağı intervensiyasına yol verməməklə ortaya qoyur. Əsədin qalması isə indinin Suriyasında etibar edilə bilinəcək ikinci qüvvənin olmaması ilə əlaqədardır. Suriyanın Rusiya üçün strateji əhəmiyyəti həm də Dəməşqin Aralıq dənizinin ərəb hissəsində Moskvanın yeganə müttəfiqi olması ilə ölçülür. Başlıca psixoloji məqamlardan biri də postsovet ölkələrini saymasaq, Rusiyanın xaricdəki yeganə hərbi bazasının Suriyanın Tartus şəhərində mövcudluğudur.
Hazırkı dövrdə Rusiyanın Suriya ilə münasibətləri Qərbin ikinciyə qarşı açıq hərbi müdaxiləsinə maneçilik törədən yeganə faktordur. Əsədin İranla yaxınlığı isə ABŞ-a onu devirmək üçün güclü stimul verən amildir. Bəli, amerikalılar üçün Suriya ərəb dünyasındakı İran kartıdır. Bəşər Əsədli Suriyanın qalması qeyd etdiyimiz kimi, "Hizbullah"a kömək vasitəsidir və bu vasitə ABŞ və İsrailin Tehranın nüvə obyektlərinə hərbi həmlələri baş versə, ikiliyə arxadan cəbhə açılması anlamında özünü mütləq göstərəcək.
Göründüyü qədərilə ortada kifayət qədər dolaşıq Yaxın Şərq regionu var. Və əslində bu dolaşıqlıq və maraqların kəskin ziddiyyəti Suriyaya birbaşa hərbi müdaxilənin yolverilməzliyini şərtləndirən kifayət qədər tutarlı səbəbdir. Qərb, o cümlədən Birləşmiş Ştatlar vəziyyəti daha da çətinləşdirməkdən çəkinir. Əlbəttə, Vaşinqtonu İraqda Səddam Hüseynin gedişi sonrası yaranmış anarxiyanın Suriyada Əsədin devrilməsindən sonra yaşanması da narahat edə bilər. Mövcud mənada Liviyanın da misal göstərilməsi məqbuldur. Ümumən Misirdə Hüsnü Mübarəkin yerinə gələnlərin də tam Amerikanpərəst olduqlarını söyləmək olmur. Amma İraq məxsusidir. Çünki ölkəyə BMT qətnaməsi olmadan birbaşa hərbi müdaxilə həyata keçirilmişdi ki, nəticə beynəlxalq aləmdə ABŞ-a qarşı mənfi emosiyalar doğurmuşdu. Buna görə də Vaşinqton Əsəd əleyhinə baxışların kəskinləşməsinə çalışsa da, Suriyaya qarşı açıq intervensiyaya həvəssizdir. Suriya müxalifəti içərisində birliyin olmaması isə hələ indidən anarxiya qorxusu yaradır.
Sonda deyilənləri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, Suriya münaqişəsi birincisi, İranla Səudiyyə Ərəbistanı arasında Fars körfəzindəki konfliktlə, ikincisi, ABŞ-İsrail ikilisinin İranla ədavətilə bağlıdır. Üçüncü məqam Rusiyadır. Kreml bölgədə Qərbin, o cümlədən Birləşmiş Ştatların təsirinin güclənməsinə qarşıdır. Əlbəttə, Türkiyə faktoru da diqqətdən yayınmamalıdır. Ankara daha çox ABŞ meylli xarici siyasət yeridir. Amma onun Birləşmiş Ştatlarla müttəfiqliyini regionun qüvvələr tarazlığının diqtə etdiyi şərtlər daxilindəki bəlli oyun qaydaları ilə qoruyacağı bəllidir. Türkiyə bölgənin daimi sakini olduğundan, çox güman, istəməz ki, özünün yer aldığı mübarizədən qalib ayrılan qonşu ilə yanaşı yaşasın. Əlbəttə, söhbət Rusiya və İran kimi qonşudan gedir.