Kreditlər bir qayda olaraq 2 şərtlə - girovla və ya təminatsız verilir. Kiçik məbləğdə olan kreditləri əksər hallarda təminatsız almaq olur. Ancaq böyük məbləğdə olan kreditləri təminatsız, yəni girov qoymadan almaq çətin məsələdir.
Azərbaycanda girovla götürülən kreditlərlə bağlı ən çox şikayət edilən məsələlərdən biri girovun dəyərinin qiymətləndirilməsidir. Şikayətlərdən məlum olur ki, banklar və ya kredit ayıran digər təşkilatlar girovun dəyərini bazar qiymətlərindən çox açağı müəyyənləşdirir. Məsələn, bazar dəyəri 60 min manat olan mənzillərin 40 min manat, hətta bir qədər də aşağı qiymətləndirilməsi hallarına rast gəlinir. Girovun dəyərindən çox aşağı qiymətləndirilməsi bank üçün əlverişli olsa da kredit götürən üçün risklidir. Belə ki, kredit vaxtında qaytarılmadıqda bank girovu aşağı qiymətə sataraq öz pulunu götürür, amma kredit alan mənzilini itirir.
Girovun qiymətləndirilməsi qaydası ilə bağlı fikrini bölüşən "MBA Group" konsaltinq şirkətinin baş direktoru, daşınmaz əmlak sahəsi üzrə ekspert Nüsrət İbrahimov deyir ki, girovun qiymətləndirilməsi eyni metodologiya ilə aparılır. Onun sözlərinə görə, qiymətləndirmədə problem yalnız əmlakın sənədi qaydasında olmadıqda yaranır: “Bu məsələdə vətəndaşlar iki anlayışı bir-birilə səhv salır. Burаda iki anlayış var: daşınmaz əmlakın bazar dəyəri və daşınmaz əmlakın girov dəyəri. Bu anlayışlar fərqlidir. Bank girov götürəndə əmlakın girov dəyərinə əsaslanır. Girov dəyəri müəyyən edilən zaman vətəndaşın əmlak üzərindəki hüququ əsas götürülür. Ola bilər, vətəndaşın torpağa hüququ var, amma üstündəki tikilini sənədləşdirməyib, buna görə də tikiliyə hüququ yoxdur. Təbii ki, bu vəziyyətdə bank girov dəyəri kimi yalnız onun torpağının dəyərini hesablayır, tikili qiymətləndirilmir. Yaxud sənədlə mənzil bir otaqlıdır, amma tikilidə dəyişiklik edilərək mənzil 2 otaqlı edilib. Bu halda bank həmin mənzili bir otaqlı kimi qiymətləndirir və ona uyğun qiymətləndirmə aparır. Qısaca ifadə etsək, bank götürdüyü girovu hüququ nəyə çatırsa, onu da qiymətləndirir”.
N.İbrahimovun sözlərinə görə, mənzilin sənədləri qaydasındadırsa, bankın mənzili ucuz qiymətləndirmək imkanı yoxdur: ”Məsələn, bütün sənədləri qaydasında olan 2 otaqlı mənzilin bazar dəyəri nədirsə, onun girov dəyəri də eyni olur”.
İqtisadçı-ekspert Rəşad Həsənov isə hesab edir ki, girovun dəyərinin müəyyən edilməsi zamanı fərqli yanaşma ortaйa qoyula bilər. Onun fikrincə, bank öz vəsaitlərini idarə edir və bu zaman bazarda mövcud olan riskləri nəzərə alır. Buna görə də hər bankın kredit siyasəti fərqlidir: “Daşınmaz əmlak aşağı likvidliyi olan vəsaitdir, onu nağd vəsaitə çevirmək çətin olur. Bu səbəbdən bəzi banklar daşınmaz əmlakın girov götürülməsində, xüsusilə də regionlarda maraqlı olmur. Götürdükdə isə daşınmaz əmlakı aşağı qiymətləndirməklə qarşıdakı dövrdə yarana biləcək riski sığortalamağa çalışır”.
R.Həsənov bildirdi ki, bankları mövcud vəziyyətə görə qınamaq lazım deyil: “Bank bazar şərtləri ilə öz vəsaitlərini satır. Vəsaitlərin satılması zamanı tələb təklif amili nəzərə alınır. Vəsaitlərin necə satılmasına görə bankları qınamaq düzgün deyil. Girovun qiymətləndirilməsi, kredit faizlərinin aşağı salınması, bankların kredit siyasətinin yumşaldılması ilə bağlı müsbət dəyişikliyə nail olmaq üçün bazar дащ ада liberallaşdırılmalı, rəqabət mühiti gücləndirilməlidir. Rəqabət güclənərsə, kredit şərtlərinin yumşalmasını müşahidə edə bilərik. Bazara yeni oyunçular dəvət edilməli, bank, kredit bazarı даща да liberallaşdırılmalı, zəmanət mexanizmləri təkmilləşdirilməlidir. Bizdə daşınmaz əmlakın girova götürülməsi ilə bağlı mexanizmlər formalaşdırılmalıdır”.
Ekspertin qənaətincə, girovun qiymətləndirilməsi və digər məsələlərə görə banklara inzibati yollarla təzyiq olmamalıdır. O hesab edir ki, bunun yalnız mənfi nəticələri olacaq: “Bu halda banklar kredit verməkdə maraqlı olmayacaq. Hazırda da banklar kredit verməkdə maraqlı deyil. Bununla əlaqədar olaraq 2015-ci ildə 25 milyard manat olan kredit portfeli bu gün 12-13 milyard manata qədər azalıb. Bundan sonra biz bankların kredit verməyə stimullaşdıran yollar üzərində düşünməliyik. Əks halda banklar kredit siyasətini bir qədər də sərtləşdirəcək, kredit verməkdə maraqlı olmayacaq və son nəticədə banklar əmanət qəbulunu minimuma endirəcək, əhalidə olan əlavə vəsaitləri iqtisadiyyata qazandırmaq mümkün olmayacaq. Vətəndaşlar yığımlardan istifadə edib əlavə vəsait əldə edə bilməyəcək.
Bundan başqa kiçik və orta sahibkarlığın alternativi olmayan maliyyə bazarlarında pula çıxış imkanları daha da çətinləşəcək. Buna görə də hökmən təşviq mexanizmləri üzərində düşünmək lazımdır”.
Əlavə edək ki, Azərbaycanda 1998-ci ildə “Girov haqqında” Qanun qəbul edilib. Qanunda qeyd edilir ki, girov qoyulmuş əmlakın dəyəri tərəflərin razılığı ilə, tərəflərdən biri təkid etdikdə isə qiymətləndirici tərəfindən müəyyən edilir. Lakin istənilən halda kredit verən girov qoyulan əmlakı ədalətli qiymətlə satmağa can atmalıdır. Qanuna əsasən, təminat girov şəklində götürülərkən bankdaxili qaydalarda girovun qiymətləndirilməsinin mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq bankın mütəxəssisi və ya kənar qiymətləndirici tərəfindən aparılmasına dair prosedurlar müəyyən edilməlidir. Girovun qiymətləndirilməsi ücün bankın əməkdaşlarının və ya kənar qiymətləndiricilərin cəlb edilir. Məbləği bankın məcmu kapitalının 5%-dən yuxarı olan bir borcalana və ya bir-biri ilə əlaqədar borcalanlar qrupuna verilən kreditlər üzrə girov ən azı iki kənar qiymətləndirici tərəfindən ayrıca qiymətləndirilir. Bu zaman qiymətlər fərqli olduqda bank tərəfindən girovun aşağı olan qiyməti əsas götürülməlidir.
Vasif CƏFƏROV