Süddə boğulan Azərbaycan (ARAŞDIRMA)

24 Mart 2014 12:00 (UTC+04:00)
Movqe.az ans press-ə istinadən xəbər verir ki , dünyanın ən iri ölkəsi Çin keçən il idxal etdiyi quru südü 33 faiz artırıb və beləliklə, dünyanın ən sürətlə artan istehlak bazarının 2013-cü ildə idxal etdiyi süd məhsulları süd ekvivalenti ilə 7 milyon tona yaxınlaşıb. Uzun illər davam edən sənaye inkişafı Çində ərzaq məhsullarının, xüsusilə də süd məhsullarının istehlak səviyyəsini ildən ilə artırır. Ölkənin illik səviyyəsi 32 milyona tona yaxın olan süd istehsalı isə bu artıma cavab vermir və yaranan kəsir idxal hesabına qapanır. Ekspertlər 2023-cü ildə Çinin idxal edəcəyi süd məhsullarının 18 milyon tona çatacağını düşünürlər. Yəni əhali sayına görə dünyanın ən iri ölkəsinin dünya bazarından alacağı quru südün miqdarı ildən ilə artacaq. 

Eyni addımı, yetərincə iri bazara malik Rusiya da atmağa məcburdur - keçən il bu ölkədə süd sağımı təxminən 1 milyon ton azalaraq 30 milyon tona düşüb və ruslar da yaranan kəsiri idxal hesabına ödəyiblər. Proqnozlara görə, 2023-cü ildə Rusiya dünyanın ikinci böyük süd idxalçısına çevriləcək. Hər iki ölkədə süd istehsalının artan tələbata cavab verməməsinin səbəbləri eynidir - kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmağa qadir əhalinin sayı ildən ilə azalır, 20 il qabaq yüzlərlə ailənin yaşadığı kəndlər urbanizasiya səbəbindən boşalaraq xəritədən silinir. Eyni proseslər Çində də yaşanır, ucqar kəndlər, dağ kəndləri yaşlı adamların qalmağa məcbur olduğu zonalara çevrilir. 

Böyük Britaniyanın Oksford universitetinin alimlərinin proqnozlarına görə, təkcə Rusiya və Çin deyil, inkişaf etməkdə olan iri ölkələrdən Braziliya və Hindistan da uyğun olaraq süd idxalını 4,9 milyon ton və 2,1 milyon artıracaqlar. Proqnozlara görə, bu, düynanın hazırda 780 milyon ton ətrafında dəyişən toplam süd istehsalına ciddi təzyiq göstərəcək və nəticədə quru südün qiyməti dünya bazarında ildən ilə artacaq. Bunun nəticəsidir ki, 2013-cü ildə düyna bazarında quru südün qiyməti 25 faiz artıb. 

Dünya bazarında quru südün bahalaşması Azərbaycanın əsasən idxal quru süd əsasında məhsul istehsal edən şirkətlərinin məhsullarını bahalaşdırıb. Məsələn, 2012-ci ildə kilosu 4-4,5 manat olan pendirin kiloqramı artıq 5-5,5 manata satılır. Statistikaya görə, Azərbaycanda ildə 1,7 milyon ton süd istehsal edilir və 2,2 milyon ton ətrafında dəyişən istehlakın təxminən 0,5 milyon ton süd ekvivalenti quru süd idxalı hesabına təmin edilir. 

Əslində, Azərbaycanın əksər süd emalı zavodları quru süd alverçisi kimi çalışırlar və demək olar ki, istehsal etdikləri bütün məhsulları quru süddən düzəldir. Və burda gəlir yetərincədir. Hazırda şirkətlər quru südün kiloqramını təxminən 4 dollardan alırlar və bundan 1,5 kiloqram pendir düzəldirlər. Və həmin pendiri kiloqrammı 4 manatadan (təxminən 5 dollardan) satırlar və 7,5 dollardan çox qazanırlar. Kiloqramdan əldə edilən 3,5 dolların bir qismi vergiyə və istehsal xərclərinə getsə də xalis mənfəət kiloqramda 1,5 dollardan çox olur. Digər süd məhsulları üzrə də gəlirlər təxminən eynidir. Üzərinə "təbii süddən hazırlanmışdır" sözləri yazılmış istənilən məhsulun tərkibində quru süd var. Bəzi şirkətlər, sadəcə, bir qədər insaflı çıxaraq quru südü həll etmək üçün su yerinə süd istifadə edirlər. 

Həm də statistikaya bir qədər dərin daldıqda burada vergi nəzarətindən kənarda olan və təxminən leqal sektorun özü boyda gizli sektorun da olduğu ortaya çıxır. Statistikaya görə, Azərbaycanda adambaşına il ərzində istehlak edilən südün miqdarı 283 kiloqramdan 459 kiloqrama kimi dəyişir, yəni çox uşaqlı ailələrdə daha az süd və süd məhsulları istehlak edilir. Həmin hesabla, ən aşağı göstərici (adambaşına 283 kiloqram) ilə götürdükdə, ölkə üzrə illik istehlak ən azı 2,7 milyon ton olmalıdır. Yəni statistikanın ən aşağı hesablamalarına görə, ildə ən azı 0,5 milyon ton süd ekvivalentində quru süd kustar üsullarla qatığa, xamaya, südə, ayrana, dondurmaya və dovğaya çevrilərək əhaliyə satılır. Nəticədə toplam dəyəri ən azı 2 milyard manata olan süd və süd məhsulları vergidən kənar şəkildə istehsal edilərək əhaliyə satılır. Bunun təkcə əlavə dəyər vergisi 360 milyon manat edər, digər vergilərlə birlikdə dövlət büdcəsindən 0,7 milyard manatdan çox vəsaitin yayındığı ortaya çıxır. 

Belə məhsullara hər yerdə - çayxanalarda, məhəllə dükanlarında, supermarketlərdə, bazarlarda rast gəlmək olur. Məhəllələrdə Bakı kəndlərindən, xüsusilə də Xocahəsəndən, Salyandan, Beyləqandan gətirildiyi iddia edilən "kənd qatığı"nın da xeylisinin quru süddən hazırlandığı məlumdur. Yəni bunu kənddə böyümüş istənilən şəxs aydın görə bilir – "Xocahəsən qatığı" adlanan qatığa nə qatırlarsa, bankanı çevirdikdə yerə tökülmür, yəni istənilən kənd adamı üçün bu, absurddur. Yaxud Beyləqandan gətirildiyi iddia edilən qatığın içinə kolbasalara vurulan və odun hisi tamı verən maddə qatılır ki, alıcı bunun çöldə tərəkəmələr tərəfindən hazırlandığını düşünsün. Halbuki, kənd adamları bilir ki, tərəkəmələr odundan yox, təzəkdən istifadə edirlər, təzəyin tüstüsü isə fərqli tam verir. Həm də təzəyin, yaxud odunun tüstüsünün südə hopması barədə uydurulan hekayə yalandan başqa bir şey deyil - süd tüstülənən yox, yanan ocağın üzərində bişirilir ki, onun da tamı heç zaman yeməyə çökmür.

Bu cür məhsulların bir özəlliyi də onlarda yağlılığı artırmaq üçün marqarindən istifadə edilməsidir. Bir vaxt marqarindən və quru süddən hazırlanmış belə bir "xama" məhsulu Bakının hər yerində satılırdı və istehsalçı şirkətin təsisçisi bir həkim idi. Bunu nədən etdiyini soruşduqda "Mən pəhriz xaması düzəldirəm, ona görə yağlılığı marqarinlə təmin edirəm",- deyə ANS PRESS-ə bildirmişdi. Həmin təsisçi artıq tarixə qovuşsa da, həmin "dietik xama" hələ də satılmaqdadır. 

Rusiya alimlərinin tədqiqatları isə belə xamanın kişilərdə impotensiya yaratdığını ortaya çıxarıb - marqarin qanda kişilik hormonu testosteronun səviyyəsini aşağı salır. Həmçinin quru südə indi soya, üyüdülmüş düyü və s. də qatırlar ki, bu da məhsulun keyfiyyətini aşağı salır. Şirkətlər həm də quru südə melomin tozu qatırlar ki, bu maddə də özlüyündə zəhərlidir, həmçinin böyrəklərdə daş kimi yığılaraq böyrək çatışmazlığına səbəb olur. Uşaqlar belə məhsuldan tez ölürlər. Amma südün zülallıq göstəricilərini yüksəltiyinə görə şirkətlər ondan yan keçə bilmirlər. Rusiya istehlak şəbəkəsində aparılmış araşdırmalar həm transmilli şirkətlərin, həm də Çin şirkətlərinin süd istehsalında melamindən sui-istifadə etdiyini ortaya çıxarıb, belə "süd"də melamin yol verilən normadan 500 dəfə yüksək olub. Norma isə 1 kiloqramda 2,5 milliqramdır. Bir-iki il qabaq dünya bazarında Çin istehsal olan quru süd kütləvi şəkildə satıdan çıxarıldığı məlumdur və həmin quru südün Azərbaycana da gətirildiyi istisna edilmir. Keçən il Bakıda körpələrin bu cür "kənd qatığından" zəhərlənməsi halları barədə söhbətlərt də gəzirdi. Təbii ki, dünya bazarında quru südün qiyməti artıqca istehlak bazarının 40%-dən çoxunu belə məhsulla təmin edən Azərbaycanın bu cür zəhərli məhsullara tuş gəlməsinin artacağı istisna edilmir. 

Aqrar islahatlar üzrə mütəxəssis Vahid Məhərrəmovun fikrincə, Azərbaycanın bu cür problemdən qaçmaq üçün imkanı vardır. "Kimsədən gizli deyil ki, Azərbaycanın aran bölgəsində 400 minə yaxın hektar sahə şoranlaşdığından əkilə bilmir. Dövlət bu sahələrdə istehsalı bərpa etmək üçün üç addım atmalıdır. Birincisi, bu torpaqlar üzərində kooperativlər yaradılması üçün iş aparılmalıdır. Əhali yeri əkə bilmədiyi üçün onları koperativlərin daha səmərəli olacağına inandırmaq daha asan olar. İkinci addım isə meliorativ tədbirlərlə torpaqları şorandan xilas etmək olmalıdır. Daha sonra isə kooperativlərdə torpaq sahəsinə uyğun şəkildə heyvandarlıq kompleksləri yaradılmalıdır. Təbii ki, bu zaman dövlət vəsaitləri təsərrüfatlara faizsiz ssuda şəklində verilməlidir",- deyə Vahid Məhərrəmov ANS PRESS-ə bildirib. 

Onun fikrincə, bu, aran regionunda 100 minlərlə yeni iş yerinin yaranmasına səbəb olar. "Torpaqlar növbəli əkilməlidir. Yəni 200 min hektarda yemçilik bitkiləri əkildikdə 200 min hekatarda da pambıq əkilməlidir. Bu, torpağın münbitliyinin qorunması üçün vacibdir. Nəticədə, Azərbaycan özünü təbii südlə təmin etməklə yanaşı pambıq emalı sənayesini də bərpa etmiş olar, rayon mərkəzlərində pambıq emalı, əyiricilik və toxuculuq sexləri də yaranar ki, bu da əyalət insanı, xüsusilə də işsizliyin tüğyan etdiyi kiçik şəhərlər və qəsəbələr üçün minlərlə yeni iş yerləri deməkdir. Bu, Rusiyadan geri qayıtmağa məcbur olan əmək miqrantlarımızın işlə təmin edilməsi üçün xüsusilə vacibdir",- deyə Vahid Məhərrəmov vurğulayıb.