Süddə boğulan Azərbaycan (ARAŞDIRMA)
24 Mart 2014 12:00 (UTC+04:00)
Movqe.az ans press-ə istinadən xəbər verir ki ,
dünyanın ən iri ölkəsi Çin keçən il idxal etdiyi quru südü 33 faiz
artırıb və beləliklə, dünyanın ən sürətlə artan istehlak bazarının
2013-cü ildə idxal etdiyi süd məhsulları süd ekvivalenti ilə 7
milyon tona yaxınlaşıb. Uzun illər davam edən sənaye inkişafı Çində
ərzaq məhsullarının, xüsusilə də süd məhsullarının istehlak
səviyyəsini ildən ilə artırır. Ölkənin illik səviyyəsi 32 milyona
tona yaxın olan süd istehsalı isə bu artıma cavab vermir və yaranan
kəsir idxal hesabına qapanır. Ekspertlər 2023-cü ildə Çinin idxal
edəcəyi süd məhsullarının 18 milyon tona çatacağını düşünürlər.
Yəni əhali sayına görə dünyanın ən iri ölkəsinin dünya bazarından
alacağı quru südün miqdarı ildən ilə
artacaq.
Eyni addımı, yetərincə iri bazara malik Rusiya da
atmağa məcburdur - keçən il bu ölkədə süd sağımı təxminən 1 milyon
ton azalaraq 30 milyon tona düşüb və ruslar da yaranan kəsiri idxal
hesabına ödəyiblər. Proqnozlara görə, 2023-cü ildə Rusiya dünyanın
ikinci böyük süd idxalçısına çevriləcək. Hər iki ölkədə süd
istehsalının artan tələbata cavab verməməsinin səbəbləri eynidir -
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmağa qadir əhalinin sayı ildən ilə
azalır, 20 il qabaq yüzlərlə ailənin yaşadığı kəndlər urbanizasiya
səbəbindən boşalaraq xəritədən silinir. Eyni proseslər Çində də
yaşanır, ucqar kəndlər, dağ kəndləri yaşlı adamların qalmağa məcbur
olduğu zonalara çevrilir.
Böyük Britaniyanın Oksford universitetinin
alimlərinin proqnozlarına görə, təkcə Rusiya və Çin deyil, inkişaf
etməkdə olan iri ölkələrdən Braziliya və Hindistan da uyğun olaraq
süd idxalını 4,9 milyon ton və 2,1 milyon artıracaqlar. Proqnozlara
görə, bu, düynanın hazırda 780 milyon ton ətrafında dəyişən toplam
süd istehsalına ciddi təzyiq göstərəcək və nəticədə quru südün
qiyməti dünya bazarında ildən ilə artacaq. Bunun nəticəsidir ki,
2013-cü ildə düyna bazarında quru südün qiyməti 25 faiz
artıb.
Dünya bazarında quru südün bahalaşması
Azərbaycanın əsasən idxal quru süd əsasında məhsul istehsal edən
şirkətlərinin məhsullarını bahalaşdırıb. Məsələn, 2012-ci ildə
kilosu 4-4,5 manat olan pendirin kiloqramı artıq 5-5,5 manata
satılır. Statistikaya görə, Azərbaycanda ildə 1,7 milyon ton süd
istehsal edilir və 2,2 milyon ton ətrafında dəyişən istehlakın
təxminən 0,5 milyon ton süd ekvivalenti quru süd idxalı hesabına
təmin edilir.
Əslində, Azərbaycanın əksər süd emalı zavodları
quru süd alverçisi kimi çalışırlar və demək olar ki, istehsal
etdikləri bütün məhsulları quru süddən düzəldir. Və burda gəlir
yetərincədir. Hazırda şirkətlər quru südün kiloqramını təxminən 4
dollardan alırlar və bundan 1,5 kiloqram pendir düzəldirlər. Və
həmin pendiri kiloqrammı 4 manatadan (təxminən 5 dollardan)
satırlar və 7,5 dollardan çox qazanırlar. Kiloqramdan əldə edilən
3,5 dolların bir qismi vergiyə və istehsal xərclərinə getsə də
xalis mənfəət kiloqramda 1,5 dollardan çox olur. Digər süd
məhsulları üzrə də gəlirlər təxminən eynidir. Üzərinə "təbii süddən
hazırlanmışdır" sözləri yazılmış istənilən məhsulun tərkibində quru
süd var. Bəzi şirkətlər, sadəcə, bir qədər insaflı çıxaraq quru
südü həll etmək üçün su yerinə süd istifadə
edirlər.
Həm də statistikaya bir qədər dərin daldıqda
burada vergi nəzarətindən kənarda olan və təxminən leqal sektorun
özü boyda gizli sektorun da olduğu ortaya çıxır. Statistikaya görə,
Azərbaycanda adambaşına il ərzində istehlak edilən südün miqdarı
283 kiloqramdan 459 kiloqrama kimi dəyişir, yəni çox uşaqlı
ailələrdə daha az süd və süd məhsulları istehlak edilir. Həmin
hesabla, ən aşağı göstərici (adambaşına 283 kiloqram) ilə
götürdükdə, ölkə üzrə illik istehlak ən azı 2,7 milyon ton
olmalıdır. Yəni statistikanın ən aşağı hesablamalarına görə, ildə
ən azı 0,5 milyon ton süd ekvivalentində quru süd kustar üsullarla
qatığa, xamaya, südə, ayrana, dondurmaya və dovğaya çevrilərək
əhaliyə satılır. Nəticədə toplam dəyəri ən azı 2 milyard manata
olan süd və süd məhsulları vergidən kənar şəkildə istehsal edilərək
əhaliyə satılır. Bunun təkcə əlavə dəyər vergisi 360 milyon manat
edər, digər vergilərlə birlikdə dövlət büdcəsindən 0,7 milyard
manatdan çox vəsaitin yayındığı ortaya
çıxır.
Belə məhsullara hər yerdə - çayxanalarda, məhəllə
dükanlarında, supermarketlərdə, bazarlarda rast gəlmək olur.
Məhəllələrdə Bakı kəndlərindən, xüsusilə də Xocahəsəndən,
Salyandan, Beyləqandan gətirildiyi iddia edilən "kənd qatığı"nın da
xeylisinin quru süddən hazırlandığı məlumdur. Yəni bunu kənddə
böyümüş istənilən şəxs aydın görə bilir – "Xocahəsən qatığı"
adlanan qatığa nə qatırlarsa, bankanı çevirdikdə yerə tökülmür,
yəni istənilən kənd adamı üçün bu, absurddur. Yaxud Beyləqandan
gətirildiyi iddia edilən qatığın içinə kolbasalara vurulan və odun
hisi tamı verən maddə qatılır ki, alıcı bunun çöldə tərəkəmələr
tərəfindən hazırlandığını düşünsün. Halbuki, kənd adamları bilir
ki, tərəkəmələr odundan yox, təzəkdən istifadə edirlər, təzəyin
tüstüsü isə fərqli tam verir. Həm də təzəyin, yaxud odunun
tüstüsünün südə hopması barədə uydurulan hekayə yalandan başqa bir
şey deyil - süd tüstülənən yox, yanan ocağın üzərində bişirilir ki,
onun da tamı heç zaman yeməyə çökmür.
Bu cür məhsulların bir özəlliyi də onlarda
yağlılığı artırmaq üçün marqarindən istifadə edilməsidir. Bir vaxt
marqarindən və quru süddən hazırlanmış belə bir "xama" məhsulu
Bakının hər yerində satılırdı və istehsalçı şirkətin təsisçisi bir
həkim idi. Bunu nədən etdiyini soruşduqda "Mən pəhriz xaması
düzəldirəm, ona görə yağlılığı marqarinlə təmin edirəm",- deyə ANS
PRESS-ə bildirmişdi. Həmin təsisçi artıq tarixə qovuşsa da, həmin
"dietik xama" hələ də satılmaqdadır.
Rusiya alimlərinin tədqiqatları isə belə xamanın
kişilərdə impotensiya yaratdığını ortaya çıxarıb - marqarin qanda
kişilik hormonu testosteronun səviyyəsini aşağı salır. Həmçinin
quru südə indi soya, üyüdülmüş düyü və s. də qatırlar ki, bu da
məhsulun keyfiyyətini aşağı salır. Şirkətlər həm də quru südə
melomin tozu qatırlar ki, bu maddə də özlüyündə zəhərlidir,
həmçinin böyrəklərdə daş kimi yığılaraq böyrək çatışmazlığına səbəb
olur. Uşaqlar belə məhsuldan tez ölürlər. Amma südün zülallıq
göstəricilərini yüksəltiyinə görə şirkətlər ondan yan keçə
bilmirlər. Rusiya istehlak şəbəkəsində aparılmış araşdırmalar həm
transmilli şirkətlərin, həm də Çin şirkətlərinin süd istehsalında
melamindən sui-istifadə etdiyini ortaya çıxarıb, belə "süd"də
melamin yol verilən normadan 500 dəfə yüksək olub. Norma isə 1
kiloqramda 2,5 milliqramdır. Bir-iki il qabaq dünya bazarında Çin
istehsal olan quru süd kütləvi şəkildə satıdan çıxarıldığı məlumdur
və həmin quru südün Azərbaycana da gətirildiyi istisna edilmir.
Keçən il Bakıda körpələrin bu cür "kənd qatığından" zəhərlənməsi
halları barədə söhbətlərt də gəzirdi. Təbii ki, dünya bazarında
quru südün qiyməti artıqca istehlak bazarının 40%-dən çoxunu belə
məhsulla təmin edən Azərbaycanın bu cür zəhərli məhsullara tuş
gəlməsinin artacağı istisna edilmir.
Aqrar islahatlar üzrə mütəxəssis Vahid
Məhərrəmovun fikrincə, Azərbaycanın bu cür problemdən qaçmaq üçün
imkanı vardır. "Kimsədən gizli deyil ki, Azərbaycanın aran
bölgəsində 400 minə yaxın hektar sahə şoranlaşdığından əkilə
bilmir. Dövlət bu sahələrdə istehsalı bərpa etmək üçün üç addım
atmalıdır. Birincisi, bu torpaqlar üzərində kooperativlər
yaradılması üçün iş aparılmalıdır. Əhali yeri əkə bilmədiyi üçün
onları koperativlərin daha səmərəli olacağına inandırmaq daha asan
olar. İkinci addım isə meliorativ tədbirlərlə torpaqları şorandan
xilas etmək olmalıdır. Daha sonra isə kooperativlərdə torpaq
sahəsinə uyğun şəkildə heyvandarlıq kompleksləri yaradılmalıdır.
Təbii ki, bu zaman dövlət vəsaitləri təsərrüfatlara faizsiz ssuda
şəklində verilməlidir",- deyə Vahid Məhərrəmov ANS PRESS-ə
bildirib.
Onun fikrincə, bu, aran regionunda 100 minlərlə
yeni iş yerinin yaranmasına səbəb olar. "Torpaqlar növbəli
əkilməlidir. Yəni 200 min hektarda yemçilik bitkiləri əkildikdə 200
min hekatarda da pambıq əkilməlidir. Bu, torpağın münbitliyinin
qorunması üçün vacibdir. Nəticədə, Azərbaycan özünü təbii südlə
təmin etməklə yanaşı pambıq emalı sənayesini də bərpa etmiş olar,
rayon mərkəzlərində pambıq emalı, əyiricilik və toxuculuq sexləri
də yaranar ki, bu da əyalət insanı, xüsusilə də işsizliyin tüğyan
etdiyi kiçik şəhərlər və qəsəbələr üçün minlərlə yeni iş yerləri
deməkdir. Bu, Rusiyadan geri qayıtmağa məcbur olan əmək
miqrantlarımızın işlə təmin edilməsi üçün xüsusilə vacibdir",- deyə
Vahid Məhərrəmov vurğulayıb.