Azərbaycanlı mütəxəssisdən qorxunc zəlzələ iddiası
6 İyul 2012 12:14 (UTC+04:00)
Azərbaycanda zəlzələ zonaları ilə bağlı
tədqiqatların aparılmasında beynəlxalq əməkdaşlıqdan istifadə
ediləcək. Bu barədə məlumatı "Mərkəz"ə müsahibəsində AMEA-nın
Seysmik Xidmət Mərkəzinin direktoru Qurban Yetirmişli verib. Onun
sözlərinə görə, artıq Yaponiya ilə belə bir ortaq layihənin həyata
keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bu ilin avqustunda Yaponiya tərəfinə
layihə təqdim ediləcək və yaponlar ilin sonuna kimi layihə barədə
fikirlərini bildirəcəklər. Yaponiya tərəfindən maliyyələşdiriləcək
layihə Bakının seysmik mikrorayonlaşdırma xəritəsinin
hazırlanmasını nəzərdə tutur. Yeni xəritənin hazırlanmasına
Seymoloji Xidmət Mərkəzi ilə yanaşı Fövqəladə Hallar Nazirliyi,
Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi, "Azərsu", hətta Təhsil
Nazirliyi cəlb ediləcək. Q.Yetirmişli süni zəlzələ yaradılması
məsələsinə də toxunaraq belə bir ehtimalın olmadığını vurğulayıb:
"Süni zəlzələ daha çox nəzəri məsələdir. Təbii zəlzələ ilə süni
zəlzələni bir-birindən ayırmaq çətin deyil. Zaqatalada zəlzələ baş
verəndə həmin zəlzələnin süni olaraq törədildiyi barədə bəzi
fikirlər səsləndirildi. Amma birmənalı olaraq demək olar ki,
Zaqatala zəlzələsi süni olaraq törədilməyib. Hələ SSRİ zamanında
süni zəlzələlər baş verib ki, bunlar da Qazaxıstanda yeraltı nüvə
sınaqlarının keçirilməsinin təsirindən yaranıb".
Q.Yetirmişlinin sözlərinə görə, bu yaxınlarda
dağıdıcı gücə malik zəlzələnin olması gözlənilmir. Zaqatala-Şəki
zonasında aktivliyin hələ də qalmasına baxmayaraq yüksək ballı
zəlzələnin olmayacağını deyən direktor son 6 ayda 8 minə yaxın
yeraltı təkanın qeydə alındığını vurğulayıb. Onun sözlərindən aydın
olub ki, hazırda zəlzələnin qeydə alınması ilə bağlı 31 stansiya
fəaliyyət göstərir ki, şəbəkənin belə genişliyi bütün yeraltı
təkanları qeydə almağa imkan verir.
10 ballıq zəlzələ zonası xəritədə niyə
göstərilmir?
SXM-nin direktoru çoxdan həllini gözləyən bir
məsələyə, ölkə üzrə seysmik rayonlaşdırma xəritəsinin yenidən
hazırlanmasının vacibliyinə də diqqəti çəkib. Yeni xəritənin
hazırlanmasının gündəmdə olduğunu, lakin bu işin geniş həcmli
olması səbəbindən bir sıra qurumların birgə fəaliyyəti nəticəsində
həllini tapacağını deyən Q.Yetirmişli bunun üçün böyük məbləğdə
maliyyə vəsaitinin tələb edildiyini də qeyd edib. Məlumat üçün
bildirək ki, hazırda istifadədə olan seysmik rayonlaşdırma xəritəsi
əslində Sovet dönəmindən qalıb. 1988-ci ildə hazırlanan bu xəritə
1991-ci ildə dəyişiklik edilməklə yenidən istifadəyə verilib. Lakin
dəyişiklik də o qədər böyük olmayıb. Sadəcə xəritədə zonalar üzrə
aktivlik 1 bal artırılıb. Yəni 7 ballıq zona 8 bal, 8 ballıq zona
isə 9 balla göstərilib. Həmin xəritəyə əsasən Azərbaycanda 10
ballıq zona yoxdur, halbuki tədqiqatlar ölkəmizdə 10 ballıq zonanın
olduğunu göstərir. Şamaxı-İsmayıllı, Qəbələ zonası 10 ballıq
ərazilər sayılır. Lənkəran zonası həmin xəritədə 8 ballıq zona kimi
göstərilir, amma həmin ərazi 9 ballıq zəlzələ zonasında yerləşir.
Aran zonası 8 ballıq zəlzələ zonasındadır. Naxçıvan ərazisi ilə
bağlı əlavə tədqiqatlara ehtiyac var. Qarabağ ərazisində aktiv
zəlzələ ocağı yoxdur. Bakı ilə bağlı əldə edilən seysmik nəticələr
əvvəlki nəticələrə uyğun gəlir. Əvvəlki xəritədə də bu ərazi 8
ballıq zona kimi göstərilir. Bu 8 bal Xəzər dənizində, Abşerondan
50-60 km cənubdakı ocaq zonasından gələn seysmik təhlükədən
yaranır. Buna görə də doğru olmayan seysmik rayonlaşdırma
xəritəsinin yeniləşməsinə ehtiyac var.
"Azərbaycanda süni zəlzələ yaratmaq istəyən
qüvvələr var"
Geofizika İnstitutunun professoru Kərim Kərimov da
ölkəmizdə dağıdıcı zəlzələnin hələlik gözlənilmədiyi barədə
fikirləri bölüşür. "Azərbaycanda güclü, dağıdıcı zəlzələ
gözlənilmir. Ümumiyyətlə, dünyada seysmik aktivliyi ilə seçilən
ölkələrdə zəlzələlərin sayı, gücü, dağıdıcılıq qüvvəsi artır. O
cümlədən də ölkəmizdə son zamanlar zəlzələlərin sayının artması bu
prosesin tərkib hissəsidir. Amma bu o demək deyil ki, ölkəmizdə
güclü, dağıdıcı zəlzələ olacaq". Alimin sözlərinə görə, Azərbaycan
aktiv zona olduğundan zəlzələlərin olması təbiidir: "Yer də
insanlar kimidir, o da yaşayır. Zəlzələ yerdə baş verən proses kimi
həmişə Azərbaycanda müşahidə ediləcək, ancaq yaxın zamanlarda
dağıdıcı zəlzələ gözlənilmir". Ölkəmizdə süni zəlzələ yaratmaq
istəyən qüvvələrin olmasını da istisna etməyən K.Kərimov bunun
reallaşmasının qeyri-mümkün hesab etdiyini də vurğulayıb. Alimin
sözlərinə görə, süni zəlzələ yaratmaq mümkündür, amma bu zaman
həmin zəlzələnin yaradılacağı ölkənin relyefi də əlverişli
olmalıdır: "1991-1992-ci illərdə ermənilər Azərbaycana qarşı
təxribat həyata keçirmək niyyətində idilər və bunu Mingəçevir su
anbarında partlayış törədərək bəndləri yarmaq və ətraf ərazini su
altında qoymaqla etmək istəyirdilər. Amma bu təxribatlarını həyata
keçirə bilmədilər. İndi də Azərbaycanda süni zəlzələ yaratmaq
istəyən qüvvələr ola bilər, amma ölkəmizin iqtisadi gücü onların bu
niyyətini həyata keçirməsinin qarşısını almağa yetərlidir". Onu da
qeyd edək ki, hələ 2000-ci ildə Bakıda baş verən zəlzələnin də süni
olaraq törədildiyi barədə məlumatlar səsləndirilirdi. Bəzi
ölkələrdə süni zəlzələ törətmək üçün tektonik silahların olduğu
bildirilsə də, hərbi ekspertlərin qənaətinə görə, bu silahlardan
istifadə o qədər də asan məsələ deyil. Məsələ burasındadır ki, ən
güclü dövlətlər belə süni zəlzələ yaratmağa qadir tektonik
silahlara malik olduqlarını bəyan etmirlər.
250 min dollarlıq ixtira niyə tətbiq
olunmur?
Zəlzələnin baş verəcəyini əvvəlcədən öyrənməklə
bağlı ixtiranın müəllifi olduğunu deyən K.Kərimov bu ixtiranın
tətbiqi üçün 250 min dollar lazım olduğunu deyir: "Zəlzələnin baş
verə biləcəyini MTL stansiyası vasitəsilə qabaqcadan
müəyyənləşdirmək mümkündür. MTL əslində geologiyaya aid bir
cihazdır və yerin təkini, quruluşunu, Azərbaycanda xüsusən də
mezazoy çöküntülərinin tektonikasını öyrənmək üçün istifadə olunur.
Zəlzələnin baş verəcəyini qabaqcadan öyrənmək üçün Azərbaycan
ərazisində 3 stansiya tikilməli olduğunu deyən alim bu stansiyalar
vasitəsilə elektromaqnit sahədə gedən prosesləri lentə alıb
zəlzələnin baş verəcəyindən xəbər verməyin mümkün olduğunu deyib.
Hətta onu da iddia edib ki, ixtira 2-3 saat əvvəl 5, 6 bal gücündən
artıq zəlzələnin baş verə biləcəyi barədə məlumat toplamağa
qadirdir. Artıq bu ixtira Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent
Agentliyi və "Avrasiya" Patent Agentliyi tərəfindən qeydiyyata
alınıb. O ki qaldı ixtiranın təcrübədə tətbiqinə, K.Kərimov bunun
qarşısını almaq istəyən qüvvələrin olduğunu
vurğulayıb.
Zəlzələnin insan psixologiyasına
təsiri
Zəlzələ barədə söhbət düşəndə bu təbii fəlakətin
insan psixologiyasına təsiri xüsusi olaraq vurğulanır. Məsələn,
Yaponiyada baş verən zəlzələ və sunami fəlakəti insanların
psixologiyasına mənfi təsirini bu ölkədə intiharların artması
açıq-aşkar göstərdi. Zəlzələdən sonrakı bir ildə 30 min nəfər
intihar etdi ki, hökumət fəlakətdən sonra ölkədə psixologiyası
pozulan insanların sayının artdığını açıqladı. Rəsmi açıqlamaya
əsasən, intiharların sayının 20 faiz artdığı bildirildi və
mütəxəssislər bunu zəlzələdən sonra cəmiyyətdə ortaya çıxan
narahatlıq atmosferi ilə izah etdilər. Dəhşətli faktlardan biri də
o idi ki, zəlzələdən sonra intihar edənlərin sayı fəlakətdə
ölənlərin sayından çox idi. Əgər zəlzələdə 19 min nəfər ölmüşdüsə,
həyatına özü son verənlərin sayı bundan 11 min nəfər çox olmuşdu.
Buna görə də ölkələr təbii fəlakətlərin insan psixologiyasına mənfi
təsirini aradan qaldırmaq üçün psixoloq yardımından istifadəni
vacib sayır. Qurban Yetirmişli də ölkəmizdə bu məsələyə diqqət
yetirilməsinin mümkünlüyünə diqqəti çəkib: "Zaqatala zəlzələsində
FHN-nin əməkdaşları ilə kəndləri bir-bir gəzərək insanlarla söhbət
apardıq. Gecə saat 3-ə qədər davam edən bu söhbətlərin nəticəsini
də gördük. İnsanlar artıq qorxmurdular və zəlzələnin insan itkisi
olmadan ötüşməsini hər şeydən üstün tuturdular. İnsan
psixologiyasını bilən mütəxəssislərin bu işə cəlb edilməsi
əsasdır".